Porijeklo prvog maja danas predstavlja jednu opskurnu i daleku historijsku epopeju, uglavnom nepoznatu široj javnosti. Iako smo ga dugi niz godina proslavljali kao “Dan rada”, njegova pozadina ostajala nam je nepoznata i neshvatljiva. Ona se, zamagljena festivalom izgubljenih ideja i ciljeva, krila iza šturih oficijelnih objašnjenja koji su istinu o prvom maju razvodnjavali u boje blijedih fotografija. Ono što je slabo ili nimalo poznato, ovom prilikom želimo da naglasimo, ispričamo, objasnimo.
Prvi maj kao “praznik rada” potiče iz Amerike — iz devetnaestog vijeka. Ostaje paradoks da se upravo u Sjedinjenim državama 1. maj ne proslavlja kao dan proleterske solidarnosti, nego su vlasti, da bi spriječile stvaranje prvomajske tradicije, za taj datum inaugurirale “Dan zakona”, fantomski praznik bez ikakvog značaja i smisla, kao da su htjele na ironičan način narugati se stvarnosti.

Sedamdesetih i osamdesetih godina devetnaestog vijeka Evropa je grcala u eri reakcije. Prva internacionala se raspala u sukobu anarhističkog i “marksističkog” krila, a revolucionari su se našli na udaru policijske represije. Evropsko radništvo bilo je satjerano u defenzivu. Stoga nije čudno što je Sjeverna Amerika postala glavno međunarodno poprište borbe između rada i kapitala. Američka ekonomija se razvila u najmoćniju na svijetu. Bruto proizvodnja SAD-a nadmašila je zajednički trud Britanije i Njemačke, a proizvodnja čelika je nadilazila sveukupnu evropsku. Amerika je u tempu stalnog razvoja iznjedrila jak i krupan industrijski proletarijat koji je, suočen sa širokom i moćnom centralizacijom nacionalnog kapitala, polako uzgajao ideje samo-organiziranja u “Jedan veliki sindikat” putem koga bi se, na teritoriju čitave Sjeverne Amerike, vodila objedinjena borba za ekonomsko i političko oslobađanje radničke klase.

Na američko tlo su tih godina stupili mnogi socijalisti i anarhisti, prognani iz Evrope, koji su među nacionalno raznolik američki proletarijat donosili razvijenu revolucionarnu teoriju. Dok je u Evropi bio na udaru pendreka — razvijajući se u terorističku praksu “propagande djelom” — anarhizam je u Americi tih godina našao plodno tlo. Konačno, vraćao se u svoju “prirodnu sredinu”, u zagrljaj radničkog pokreta, gdje se jedino adekvatno i zdravo mogao izraziti. Anarhisti su po industrijskim centrima stvorili utjecajne grupe. Ušli su u sindikate i dali im osjetan anarhistički pečat (ova pojava u Evropi 90-ih godina XIX vijeka postati će osnova za rađanje anarho-sindikalizma). Čikago, kao glavni industrijski centar, postao je matica revolucionarne djelatnosti. Počele su izlaziti anarhističke novine na raznim jezicima (prve su “Arbeiter-Zeitung”, od 1884.) i do 1886. njih pet su imale tiraž od 26.000.

Zalaganjem anarhiste Johana Mosta (člana nekadašnje ciriške sekcije Prve internacionale) u Pitsburgu je stvoreno “Međunarodno udruženje radnog naroda” (International Working Peoples’ Association), poznato pod imenom “Crna internacionala” (crno je boja anarhističke zastave). Veoma utjecajno među čikaškim radnicima, članstvo IWPA biće izabrano u sekretarijat Centralnog radničkog sindikata. U Pitsburgu je usvojen združeni revolucionarni program u šest tačaka. On glasi:

“Naši preci su se silom oslobodili političkog ropstva; silom, njihova djeca će se osloboditi ekonomskog ropstva. Ono što ćemo mi postići je, jasno i glasno;

1.) Uništenje postojeće klasne vladavine, svim sredstvima, to jest, energičnom, neumornom i internacionalnom akcijom.

2.) Uspostava slobodnog društva zasnovanog na kooperativnoj radničkoj organizaciji proizvodnje.

3.) Slobodno razmjenjivanje proizvoda između proizvodnih organizacija bez trgovine i profita.

4.) Obrazovanje na sekularnim i naučnim osnovama jednako za oba spola.

5.) Jednaka prava za sve bez obzira na spol i rasu.

6.) Uprava svim javnim poslovima putem slobodnog dogovora između slobodnih i autonomnih komuna i udruženja, spojenih na federalističkim principima.

Došao je dan za solidarnost. Pridružite nam se! Neka bubnjevi tutnje u susret bici: Radnici svih zemalja ujedinite se! Nemate izgubiti ništa osim svojih lanaca, a osvojiti ćete čitav svijet.”

Ovaj program predstavljao je idejnu srž radničkog pokreta, posebno u Čikagu, gdje su slobodarski komunisti svojim radom u sindikatima, usprkos “nacionalnim razlikama” među radništvom, doprinijeli razvoju čvrste klasne svijesti i internacionalizma. Koliko je razvoj ideje direktne akcije imao utjecaja ubrzo se pokazalo kada je oktobra 1884. godine, napuštajući jalove parlamentarne metode, Federacija organiziranih strukovnih i proizvodnih sindikata Sjeverne Amerike (FOTLU) jednoglasno pozvala da se 1. maja 1886. inaugurira osmosatni radni dan putem generalnog štrajka. Prirodno, aktivisti IWPA i Centralnog radničkog sindikata su podržali poziv.

Subota, 1. maj 1886, osvanula je u masovnim demonstracijama: po 10.000 radnika u Njujorku i Milvokiju, 11.000 u Detroitu. U Čikagu 40.000 je štrajkalo. Širom Sjedinjenih država procjenjuje se da je u štrajku bilo preko 400.000 radnika i radnica. Albert Parsons, jedan od osnivača IWPA, sa suprugom Lusi i djecom, nalazio se na čelu kolone od 80.000 koja je marširala Mičigen avenijom. 3. maja održan je sastanak ispred mašinske tvornice McCormick, gdje je mjesecima trajao «lock out» zbog štrajka za osmosatni dan. Kada je policija pokušala uvesti štrajkbrehere (scabs) da zamijene štrajkače došlo je do tuče, i policajci su zapucali na masu. Čikago je bio zahvaćen talasom bijesa. Lokalni anarhisti su štampali letak (dupli, na engleskom i njemačkom) koji poziva okupljanje za 4. maj, u 7 i 30 uvečer, na prometnom trgu Hejmarket (Haymarket Square). Letak se završavao rečenicom: “Radnici, naoružajte se i prikažite u punoj snazi.” No okupljanje je bilo mirno, neometeno laganom kišom koja je mutila atmosferu suptilne gorčine i kolektivnog otpora. Okupljenoj masi su se obratili anarhisti, članovi IWPA, Samjuel Filden, August Spajs i spomenuti Albert Parsons. Dok je Filden govorio, policijski kapetan Džon Bonfild je postrojio brigadu od 180 pandura i naredio prisutnim da se raziđu. Eksplodirala je bomba bačena na kordon, ubivši jednog policajca. Policajci su otvorili vatru, ubijajući i ranjavajući mnoge civile, a u općoj pometnji ranjavajući se međusobno. Odmah je krenula racija po čitavom gradu. Pohapšeni su svi anarhisti i socijalisti, mnogi štrajkači, kao i ljudi koji nisu imali nikakve veze sa pokretom. Javni tužilac Džulijus Grinel je bio jasan: “Prvo provedite racije a onda mislite o zakonu.” Osam anarhista je završilo na sudu pod optužbom “suučesništva u ubojstvu”: Spajs, Filden, Parsons, Adolf Fišer, Džorž Engel, Mihel Švab, Luj Ling i Oskar Nibe. Porotu je izabrao nezakonito postavljen službenik suda, a odbrana nije bila u stanju da iznese dokaze. Sedmorica su osuđena na smrt. Na stratištu 11. novembra 1887, ispod bijele kapuljače, mogao se čuti povik Spajsa: “Doći će dan kada će naša tišina biti glasnija od vašeg brbljanja!”

Povodom tih dešavanja, Druga internacionala je usvojila prijedlog Američkog saveza rada da 1. maj postane dan demonstracija za osmosatni radni dan. Godine 1890. to i se ostvarilo. Od tada, širom planete mase marširaju u čast čikaških radnika i radnica, demonstrirajući svoju odlučnost da vlastitim snagama i kreativnošću stvore novi i bolji svijet. Jednom smo zaboravili. Došlo je vrijeme da opet iznova shvatimo da naša snaga leži u sposobnosti da se borimo zajedno.